De geschiedenis van een scheertafel: scheren in de 18e eeuw

Een aantal jaren geleden was ik op bezoek in Brussel. Doordat ik daar een tijdje heb gewoond heb ik altijd een sentimentele relatie gehad met deze stad die gedurende haar tweede bloei in de tweede helft van de 19e eeuw een rijke architectuur en kunst achtergelaten heeft.

Table anglaise

De veilinghuizen staan altijd op het programma. Bij een van die huizen stond een tafeltje te koop dat mij meteen prikkelde. Na de incidentele voyeuristische blik liep ik richting de balie om de catalogus te raadplegen. Wat stond er eigenlijk vermeld bij het veilingnummer?

‘Table anglaise en acajou massif, 19ème siècle’.

Met een gecamoufleerde grijns slenterde ik tussen andere meubelen door terug naar de table anglaise. Na een korte duik onder de tafel, om de constructie en de conditie te checken, besloot ik een gok te wagen. Om een lang verhaal kort te maken eindigde ik na het bieden, vrijwel zonder concurrentie, als trotse eigenaar.

Maar wat was deze tafel eigenlijk? Was het wel Engels en uit de 19e eeuw?
Het enige uit de beschrijving dat klopte was dat het van stukken massief mahonie samengesteld was, gedraaid en gesneden.

Ook had het nog het oorspronkelijk ronde blad van wit marmer afkomstig uit Carrara, een stadje in Italië dat haar faam kreeg door haar unieke ligging.  Haar groeven leverden door de eeuwen heen wit marmer die als  ‘grondstof ’ gebruikt werd door beeldhouwers zoals Michelangelo and Canova.  

Bijzonder aan deze tafel was haar ongewone opbouw. Het verstelbare spiegeltje bovenaan was duidelijk een referentie naar een mannelijke toiletfunctie, nl. het scheren. De twee ronde geschulpte blaadjes of houders aan weerszijden van de spiegel waren gemaakt om gebruiksvoorwerpen op te plaatsen: zeep (vaak in de vorm van een bal in een zilveren houder met deksel), een handborsteltje, een scheermes, talk poeder en wellicht ook kandelaars voor lichtvoorziening, vooral in de winter was dit belangrijk bij het scheren voor zonopkomst. Water kon altijd in een bekken met een kruik of waterkan op het marmer geplaatst worden: bij een ongelukje kon het gemorste water op het marmer geen kwaad.

Scheren in de 18e eeuw

In de 18e eeuw en eerder was het voor adellijke mannen gebruikelijk om naar de barbier (die zijn diensten ook als chirurg aanbood) te gaan om zich te ontdoen van de wilde haargroei op het gezicht. Dit veranderde toen damaststaal zijn intrede deed bij het smeden van ijzer, ook voor scheermessen. Damaststaal werd al eeuwen in het Midden- en Verre Oosten courant maar werd pas later in Europa geïntroduceerd omwille van zijn ongekende hardheid.

Het was eenvoudig om het tot een spiegeloppervlakte te polijsten en scherp te vijlen. De messen waren toen nog niet opvouwbaar en dus was voorzichtigheid geboden, vooral voor iemand met een (oude) huid vol rimpels en pukkels.

Tot aan de Franse revolutie was Parijs het centrum van de wereld op tal van gebieden, ook voor de mode. Wat het interieur met zijn meubilair betreft keek men in alle Europese hoofdsteden voor inspiratie vaak naar wat de Parijse ateliers produceerden of wat ‘bon ton’ was in Versailles.

Echter gedurende de laatste 15 jaar voor de val van het ancien regime was er ook een gezonde kruisbestuiving met ontwikkelingen aan de andere kant van het Kanaal.  Zo reisden bekende aristocraten regelmatig naar Engeland en was er veel diplomatiek verkeer tussen Londen en Parijs.

Heel gewoon was het om een paar Britse meubels mee te nemen om er thuis mee te pronken. Ook waren de Engelse uitgevers gretig in het publiceren van boeken met de nieuwste meubelstijlen en ontwerpen zoals die van Chippendale, Hepplewhite en in het begin van de 19e eeuw Sheraton. Deze meubelen werden op hun beurt als inspiratiebron gebruikt door de ‘ebenisten’, de meubelmakers in Parijs.

Anglais ou français?

Deze scheertafel, alhoewel die eerst doet denken aan een ‘mahogany tripod table with birdcage support’, een ronde bijzettafel op drie poten met een kantelbaar blad (om het gemakkelijk tegen een muur op te bergen). Maar er zijn ook duidelijke verschillen.

Eerst en vooral is het blad veel hoger gesteld dan een Engelse tripod table. Dit om de eenvoudige reden dat men zich staand en niet zittend scheerde. Ten tweede heb ik nog nooit een Engelse bijzettafel gezien met een marmer blad, althans in de 18e eeuw.

Last but not least is deze tafel voorzien van een slim bedachte constructie met de esthetische kwaliteiten van een tripod table. Het bewijst dat de Franse meubelmakers creatief en erudiet te werk gingen.

Tenslotte de hamvraag: wie is de meubelmaker van deze scheertafel? Vaak zijn Parijse meubelen uit de Franse glorietijd (de 18e eeuw) van een signatuur voorzien: dit vloeide voort uit de strenge regels die de gilde hanteerde om de kwaliteit van de productie te garanderen.

CANABAS?

Door mijn ervaring met Franse meubelen uit de Lodewijk XVI periode gemaakt in massief mahonie had ik al een sterk vermoeden. Het moest van een ebenist zijn die excelleerde in dit soort kleinschalige maar zeer verfijnde meubelen van hoge kwalitatieve waarde: de Duitse meubelmaker Joseph Gengenbach, beter bekend in Parijs onder zijn Franse pseudoniem Canabas. Hij signeerde met een hamerstempel koud in het hout zijn (ver-)Franse(-te) naam:  C A N A B A S , met een P i.p.v. de S maar dan in spiegelbeeld. Overal op deze tafel heb ik gezocht naar zijn signatuur maar die kon ik helaas niet vinden.  

De reden dat deze scheertafel niet gesigneerd was is omdat het waarschijnlijk onmiddellijk na het maken het atelier verliet richting het huis of kasteel van de klant. Hierdoor kreeg de gilde geen kans om het meubel goed te keuren en te bestempelen met haar JME (Jurande des Maîtres Ebenistes) keurmerk.

Via wat onderzoek heb ik op internet een tafel gevonden die er frappant veel op lijkt en die wel door hem gesigneerd is. Het bevindt zich in het Kasteel van Seneffe, een Waalse dorpje in België.

Jean-Marie van Isacker, meubel expert

Terug naar het nieuwsoverzicht